موسیقی جز و نقش فلوت در آن

موسیقی جَز و نقش فلوت در آن

آنچه ما امروزه از موسیقی جَز می‌شناسیم، تا حدود زیادی مرهون نوازندگان و آهنگسازان آفریقایی-آمریکاییست که در اوایل دهه 20 و 30 میلادی صورت مدونی از این سبک موسیقی را به جهان عرضه کردند. موسیقی جَز که عموما به دلیل ماهیت بداهه‌پردازی [1] توسط نوازنده شناخته شده است، عناصر پایه دیگری را نیز شامل می‌شود؛ اگرچه برای اینکه بتوانیم یک قطعه موسیقایی را در سبک جَز بنامیم، ممکن است الزاما همه این عناصر را در قطعه مورد نظر نبینیم. عناصر عمومی موسیقی جَز را می‌توان شامل بداهه‌پردازی، سویینگ [2]، سنکوپ و ضدضرب در ریتم و بعضا تغییرات ظریفی در کوک دانست. این نوع موسیقی به وسیله ماهیت آزادانه‌اش شناخته می‌شود، به طوری‌که معمولا نوازنده تعبیر شخصی خود را از قطعه می‌نوازد و هیچ دو اجرای او از یک قطعه یکسان نخواهد بود.

موسیقی جَز از زمان‌های ابتدایی پیدایش خود، همواره سبکی در حال رشد و گسترش بوده و چه‌بسا به همین دلیل است که نمی‌توان مرز مشخصی برای انواع جَز قائل شد، اما می‌توان اینطور استدلال کرد که یکی از بارز‌ترین ویژگی‌های جَز که آن را با یک نوازنده موسیقی کلاسیک متمایز می‌کند، بداهه‌پردازی در لحظه و تفسیر شخصی بر روی قطعه است. در حقیقت، یک نوازنده موسیقی کلاسیک موظف به نواختن قطعه‌ایست که توسط شخص دیگری نوشته شده، در حالی‌که نوازنده جَز میزان قابل قبولی از تفاسیر و خلاقیت خودش را نیز در نواختنش دخیل می‌کند.

اگر بخواهیم ریشه‌های موسیقی جَز را جستجو کنیم، به تلفیقی از موسیقی محلی سیاه‌پوستان در غرب آفریقا و مردم سفیدپوست اروپایی دست می‌یابیم. جنبه‌هایی چون ریتم و عناصر ساختاری موسیقی جَز در ابتدا از غرب آفریقا برخاست و به تدریج در مواجهه با سازهای موسیقی اروپایی مانند پیانو و زبان هارمونیک موسیقی این قاره، منسجم‌تر شد. به طور مثال، تاکید گسترده‌ای که بر استفاده از ترکیب‌های پنتاتونیک وجود دارد از موسیقی‌های محلی آفریقایی نشات گرفته و در مقابل، گام دیاتونیک و کروماتیک را ساکنین اروپا در قرن‌های 19 و 20 میلادی به این موسیقی افزودند.

فلوت جَز

در مواجهه اول با این عبارت ” فلوت جز”، ممکن است از خود بپرسیم آیا اساسا چنین چیزی ممکن است ؟ اینکه در گروهی که موسیقی جز می‌نوازند جایی برای فلوت باشد ؟

پاسخ پرسش‌های فوق در واقع مثبت است. فلوت ماهیتا سازی با قابلیت‌های متنوع است و گستره صدایی وسیعی را شامل می‌شود. این ویژگی فلوت باعث شده تا بتواند نقش پررنگی در گروه‌ها و آنسامبل‌های موسیقی با سبک‌های مختلف ایفا کند و با این تنوع، رفتاری سازگار داشته باشد؛ انعطاف‌پذیری فلوت در نواختن نت‌های بداهه که از مولفه‌های اصلی موسیقی جز بوده، به همراه تمپو‌های گاه تند و گاه کند گواهی بر این مدعاست. به عبارت دیگر صدای منحصر به فرد فلوت و  پتانسیلی که در اجرای پاساژ‌های سریع و ظریف دارد، می‌تواند افزونه ارزشمندی برای هر گروه موسیقایی باشد.

اگرچه میزان استفاده از فلوت در موسیقی جز همانند ساکسوفون و ترومپت نیست، اما این موضوع نافی وجود این ساز به عنوان یک ساز جز نیست. در طول تاریخ نوازندگان فلوت موفق و مطرحی در این حوزه فعالیت داشته‌اند که از جمله آنان می‌توان به هِربی مان [3]، هوبرت لاز [4] و اریک دولفی [5] اشاره کرد.

در موسیقی جز می‌توان از سه نوع فلوت که در ادامه هریک را جداگانه معرفی خواهیم کرد، بهره جست. نوع متداول آن که با نام فلوت کنسرتی یا اجرای صحنه‌ای نیز شناخته می‌شود، از جنس فلز بوده و گستره صدایی سه اکتاو را شامل می‌شود. عموما از این ساز در اجراهای کلاسیک استفاده می‌شود اما در موسیقی جز نیز می‌تواند کاربرد داشته باشد. فلوت آلتو نوع دیگریست که با توجه به قابلیت‌هایی که دارد برای موسیقی جز بسیار مناسب است. این ساز صدای ملایم و گرمی دارد که به خوبی با دیگر سازها در‌هم می‌آمیزد و بافت زیبایی را ایجاد می‌کند. همچنین از آنجایی که در مقایسه با نوع متداول فلوت گستره محدودتری داشته و در سل کوک شده است، فرایند همنوازی با سایر سازها را تسهیل می‌کند. در آخر فلوت باس نیز وجود دارد که به لحاظ گستره صدایی از فلوت کنسرتی نیز وسیع‌تر بوده و پنج اکتاو را شامل می‌شود. این ساز ابعاد بزرگتری نیز نسبت به فلوت آلتو داشته و صدایی بم و غنی تولید می‌کند. این نوع به سبب رنگ صدایی که تولید می‌کند، در موسیقی جز بسیار مورد استقبال واقع می‌شود.

در کل دو نوع اصلی از فلوت وجود دارد که بر حسب باز یا بسته بودن سوراخ‌ها تقسیم‌بندی می‌شوند. فلوت با سوراخ‌های بسته به این صورت بوده که هر نت روی بدنه ساز دارای کلید بوده و لذا صدای منسجم و متمرکزی را تولید می‌کند. در مقابل فلوتی که دارای سوراخ‌های باز باشد، در برخی نت‌ها دارای کلید و در باقی دارای سوراخ است که این ویژگی منجر به تولید صدای ملایم‌تر و مناسب موسیقی جز می‌شود.

همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، نوازندگان فلوت برجسته‌ای در موسیقی جز فعال بوده‌اند. در تکمیل نوازندگانی که نامشان ذکر شد نام بردن از راسان رولند کِرک [6]، یوسف لطیف [7]، لو تاباکین [8]، جِین بانِت [9] و هرمتو پاسکول [10] نیز خالی از لطف نیست.

معرفی مختصر چند تن از مشهورترین نوازندگان فلوت جَز

هنگام پرداختن به موسیقی جَز و پیگیری نقش فلوت در آن، نام بردن از نوازندگان بنامی که آلبومی به سبک جَز منتشر کرده‌اند نیز خالی از لطف نیست. یکی از این افراد ژان پیِر رامپال [11]، نوازنده فرانسوی الاصل است که شهرتش به چیره‌دستی‌اش در نواختن موسیقی کلاسیک باز می‌گردد. در آلبوم زیر قطعاتی به سبک جَز با همراهی پیانو شنیده می‌شود.

نمونه صوتی یک: لینک آلبوم جَز به نوازندگی ژان پیر رامپال

امانوئل پاهود [12] نوازنده اهل سوییس فرد دیگریست که در این خصوص به او خواهیم پرداخت. او آلبومی به سبک بلوز [13] منتشر کرده که در آن قطعاتی از آهنگسازان کلاسیک نظیر موتزارت، راول [14] و آهنگسازان فرانسوی دیگری را به سبک بلوز نواخته است. لینک این آلبوم در این قسمت قابل دسترسی است.

نمونه صوتی دو: لینک آلبوم Into the Blue از امانوئل پاهود

البته پرداختن به قطعاتی که برای فلوت به سبک جَز نوشته شده صرفا در این بخش خلاصه نمی‌شود و می‌توان قطعات و اجراهای بسیاری یافت که به سبک جَز نواخته شده‌اند. قطعه مشهور بادینری [15] از باخ اجرایی زیبا و شنیدنی به سبک جَز دارد که توسط دستان ماهر و هنرمند یوجین سیسرو [16] نوازنده پیانو اهل رومانی نواخته شده است. البته در این اجرا فلوت نقشی ندارد، اما شنیدن این قطعه و تغییرات ظریف و خلاقانه جَز بر روی آن تجربه‌ای ارزشمند خواهد بود.

نمونه صوتی سه: لینک اجرای جَز قطعه بادینری

هربی مان: او از نخستین کسانی بود که به صورت تخصصی، فلوت را وارد موسیقی جز نمود. وی عموما به ترکیب و تلفیق سبک‌های مختلف موسیقی علاقه داشت اما در زمانه خودش این کار چندان مورد استقبال منتقدین واقع نمی‌شد. او در سال 1959 آلبومی با تلفیق موسیقی جز آفریقایی-کوبایی با نام فلوتیستا [17] منتشر کرد. در اواخر دهه 60 میلادی، کارهای هربی مان محبوبیت بیشتری پیدا کرد و او در همین زمان بود که آلبوم ممفیس آندرگراوند [18] را به بازار عرصه کرد که دارای سبک جز و آر اند بی [19] بود. شاید بتوان گفت چنین دستاوردهایی در موسیقی جز به تولد گرایشی در این موسیقی منجر شد که امروزه آن را جز ملایم یا نرم [20] می‌نامند.

نمونه صوتی چهار: آلبوم Memphis Underground

هوبرت لاز: او از نوازندگانی بود که همزمان در دو حوزه موسیقی کلاسیک و جز فعالیت چشمگیری داشت. او که در یک خانواده‌ هنردوست و موزیسین متولد شده بود، زمینه خوبی برای پرداختن به موسیقی کلاسیک داشت. لاز حین تحصیل خود در مدرسه موسیقی جولیارد ( که برای تحصیل در آنجا بورسیه شده بود ) همواره بخشی از وقت خود را به موسیقی جز نیز اختصاص می‌داد. او عضوی از گروه موسیقی جز کروسِیدِرز [21] بود که در ادامه نام خود را به کروسِیدِرز تغییر دادند. در سال 1990 لاز توانسته بود در هر دو سبک موسیقی کلاسیک و جز آلبوم ضبط کند و شاید بتوان از نقاط مهم کارنامه هنری وی را زمانی دانست که یک آلبومش را به جهت ادای احترام به نَت کینگ کول [22] خواننده سرشناس آمریکایی منتشر کرد.

نمونه صوتی پنج: لینک آلبوم Laws of jazz

اریک دولفی: او که به دلیل مهارت در چند ساز موسیقایی مشهور است، عموما به عنوان چهره‌ای پیشرو در زمینه موسیقی جَز آوانگارد [23] شناخته می‌شود. او هم در زمان نواختن ساکسوفون آلتو و هم هنگامی که کلارینت باس می‌نواخت به گسترش تکنیک‌های نوازندگی کمک شایانی کرد و این به نحوی بود که بعضی معتقدند او زبان نوینی برای موسیقی جز ابداع کرده بود. او به طور ویژه در کلارینت باس پیشگام بود و همواره تلاش می‌کرد نقش این ساز را در آنسامبل پررنگ‌تر کند؛ همین موضوع در خصوص تاکید او بر جایگاه فلوت نیز صادق است.

دولفی که اصالتا متولد و بزرگ شده کالیفرنیا بود در ابتدا تعالیم کلاسیک دیده و بنا بود به عنوان نوازنده ابوا در ارکستر فعال باشد. اولین درخشش او به عنوان نوازنده جز در سال 1958 رخ داد، هنگامی‌ که در کوینتت چیکو همیلتون [24] می‌نواخت. او در کارنامه هنری خود آلبوم‌های موفق و تاثیرگذاری منتشر کرده است. سرانجام در سال 1964 هنگام سفر به اروپا، جایی که معتقد بود می‌تواند هنرش را بهتر به مخاطبان عرضه کند به دلیل بیماری از دنیا رفت.

نمونه صوتی شش: آلبوم Outward Bound

یوسف لطیف [25]: نام شناسنامه‌ای او ویلیام هادلستون [26] بود و در سال 1920 متولد شد، اما سال‌ها بعد با گرایش پیدا کردن به دین اسلام نام خود را به یوسف لطیف تغییر داد. او موسیقی را با ساکسوفون آلتو در حوالی منطقه دیترویت [27] در ایالت میشیگان [28] که محل زندگی‌اش بود آغاز کرد. او در ادامه به ساکسوفون تنور و انواع فلوت نیز روی آورد.

در دهه 50 و 60 میلادی او به ضبط آثار مشغول بود و ایده‌های موسیقی شرقی را در کار خود ( به طور خاص کویینتت‌هایش ) دخیل می‌کرد. او علاوه بر آهنگسازی، جایگاه خود را در نواختن فلوت به سبک جَز به نحو قابل قبولی تثبیت کرده بود. برخی از آلبوم‌های او عبارت‌اند از: دعایی برای شرق [29]، فلوت طلایی [30] و نواهای شرقی [31].

نمونه صوتی هفت: لینک قطعه‌ای با عنوان yesterdays که توسط کوارتت یوسف لطیف نواخته شده

نستور تورِس [32]: ذکر نام این هنرمند به جهت اینکه موفق به برنده شدن جایزه معتبر گرَمی شده است، بسیار حائز اهمیت است. او که اصالتا اهل پورتو ریکو است، از طریق تلفیق عناصر موسیقی لاتینو با موسیقی جز شناخته می‌شود. او ریشه‌ آمریکای لاتین خود را با تکنیک‌های معاصر جز در‌هم می‌آمیزد و دستاوردهای نوینی را به دنیای موسیقی معرفی می‌کند. او اجراها و آلبوم‌های موفق متعددی در سراسر دنیا داشته است که یکی از مشهور‌ترین آن‌ها آلبوم می آلما لاتینا [33] به معنای روح لاتین من است.

نمونه صوتی هشت: آلبوم Mi alma Latina

نیکول میچل [34]: وی به عنوان یکی از مبتکر‌ترین و با‌استعداد‌ترین نوازندگان و آهنگسازان موسیقی معاصر جز شناخته می‌شود. موسیقی او ماهیتی تجربی داشته و بر ایده‌هایی چون آفروفوتوریسم [35] که بر عناصر مختلف فرهنگ مردم آفریقایی و رابطه این عناصر فرهنگی با آینده و تکنولوژی دلالت دارد، تاکید کرده است. او چنین ایده‌هایی را وارد موسیقی معاصر جز نیز نموده است. از مشهورترین آلبوم‌های او می‌توان آنسامبل زمین سیاه [36] را نام برد. میچل همچنین رسالت بزرگ آموزش به تعداد کثیری از دانشجویان در سراسر ایالات متحده را عهده‌دار بوده است.

نمونه صوتی نه: آلبوم Black Earth Ensemble

شاید بتوان گفت وجه مشترک نوازندگانی که در این مقاله از آنان سخنی به میان آمد در این باشد که هرکدام از حیطه رایج ساز و سبک موسیقایی خود فراتر رفته و مرزها و دنیاهای جدیدی را کشف کرده‌اند. بی‌شک فلوت سازی با قابلیت‌های متنوع بوده و می‌توان تکنیک‌های نوازندگی آن را به کمک متدهای معاصر بسط و گسترش داد. بررسی سرگذشت نوازندگان فلوت جز در ادوار مختلف، می‌تواند برای نوازندگان جوان و کم‌سابقه نیز سرشار از تجربه باشد.

در پایان نیز دو ویدیو به جهت آشنایی بیشتر با ماهیت فلوت جَز، عناصر پایه آن و تکنیک‌های بداهه‌پردازی قرار داده شده است.

———–

نویسنده : نیوشا مهران

پاورقی‌ها:

[1] improvisation

[2] swing

[3] Herbie Mann

[4] Hubert Laws

[5] Eric Dolphy

[6] Rahsaan Roland Kirk

[7] Yusef Lateef

[8] Lew Tabackin

[9] Jane Bunnett

[10] Hermeto Pascoal

[11] Jean Pierre Rampal

[12] Emmanuel Pahud

[13] Blues

[14] Maurice Ravel

[15] Badinerie

[16] Eugen Cicero

[17] Flautista

[18] Memphis Underground

[19] R’n’B

نوعی موسیقی عامه پسند که در دهه 40 میلادی رایج بود و ریتم‌های آفریقایی-آمریکایی داشت. این عبارت اختصاری از Rhythm and Blues است.

[20] Smooth jazz

[21] Jazz crusaders

[22] Nat King Cole

[23] The avant-garde jazz movement, the free jazz movement

به جریانی گفته می‌شود که از اوایل تا اواسط دهه 70 میلادی رواج داشت و بیشتر بر اجراهای تجربی و بداهه‌پردازی متکی بود.

[24] Chico Hamilton

[25] Yusuf Lateef

[26] William Huddlestone

[27] Detroit

[28] Michigan

[29] Prayers to the East

[30] The Golden Flute

[31] Eastern Sounds

[32] Nestor Torres

[33] Mi Alma Latina

[34] Nicole Mitchell

[35] Afrofuturism

[36] Black Earth Ensemble